Başlangıçta niyetler samimi idi, Araplar zaman zaman talana yönelse de Hz. Ömer’le başlayan İslamlaştırma faaliyeti iyi gidiyordu. Hz. Osman ve Ali dönemlerinde iç çekişmeler yüzünden yavaşlayan fetih hareketi, tekrar canlandı ancak ilk Emevî Emîri (Halife) Muaviye ile amacından sapmaya başladı; sonrasında ise kutsal gayesinden uzaklaşıp yerini işgal ve yağmaya bıraktı. İran’a ve ardından Türkistan’a giren Emevî ordularının İslam’ı tebliğ ve irşat gibi ulvi bir gayeleri yoktu; onlar, -birkaç yönetici dışında-topraklarını büyütüp, yağma ve ganimetlerle servetlerine servet katma peşindeydiler.
Arap orduları Türkistan’a girdikleri zaman önlerinde bir devlet de yoktu; hanların, beylerin yönettiği küçük şehir devletleriyle savaştılar. Bu devletler, bir yandan Çin’le mücadele ederken aynı zamanda birbirleriyle de kavgalıydılar. O kadar ki taht kavgalarında kardeşler bile birbirine karşı can düşmanlarıyla iş birliği yapabiliyorlardı. Düşmanla ittifak yaparak sonunda birbirlerini yok ettiler, düşmanlar kaldı. Bu şehir devletlerinin hemen bitişiğinde koca bir Göktürk Devleti vardı. Buhara, Semerkant, Taşkent, Horasan… gibi hanlıklar Emevî ordularıyla boğuşurken kılı kıpırdamadı, onun da kendine göre hesabı vardı.
Arap ordularının, sayıları yüzbinlerle ifade edilen büyük Türk ordularını kılıçtan geçirdiği iddiaları da abartılıdır, gözden kaçırılmış büyük hezimetler de söz konusudur. Bu iddialar; belagat ustası Arapların, kalemlerine sorup yazdıkları hamaset eserlerinden ibarettir. Meselâ Taberî, Beykent’i cezalandıran Kuteybe’nin, 40 bin cesedi dört fersahlık (24 km.) yol boyunca ceviz ağaçlarına astırdığını yazabilmiştir.
Hz. Peygamber’den sonra ilk dönem fetih hareketini başlatan Hz. Ömer Ceyhun Nehri’nden öteye geçmemişti. Emevîler ise Fergana’ya kadar ilerlediler ama yağmacı ve zorba tutumları yüzünden taraftar yerine İslam’a düşman kazandırdılar. Hiçbir dönemde kılıç zoruyla Müslüman olan yoktur; İslam’ı seçenler, kendi gönül rızasıyla inananlardır. O da savaş döneminin sona erip ticarî, idarî ve askerî alandaki yakınlaşmanın başladığı Abbasî saltanatının sonlarına rastlamaktadır. Binaenaleyh Türklerin, -Araplarla savaşmasından değil- İslamlaşmasından söz edeceksek X. yy.’ı başlangıç kabul etmemiz gerekmektedir.
Elinizdeki bu çalışma, Hz. Ömer’in ilk dönem İslamlaştırma faaliyetleri ile başlayıp Horasan Valisi Kuteybe b. Müslim’in 96 (m. 715) yılında katli ile son bulan Emevîler’in tartışmalı dönemini konu edinmektedir.
S. G.
 

Buhara’nın Ömer’i isimli 426 sayfadan oluşan kitap ; Sadık Güner tarafından yazılmış ve KİTAPYURDU DOĞRUDAN YAYINCILIK (KDY) yayınevinin 29.08.2023 tarihinde yayımlanmıştır.